شطرنج جامعه : در بند جبر، مسئول اختیار

باید به دقت به بازی شطرنج نگریست.

هر یک از مهره‎ها، نقشی دارند. یکی شاه است و یکی سرباز و دیگری اسب.

سرباز، سرباز به دنیا آمده است و این بر اثر جبر روزگار بوده است. همان‎طور که رخ بر اثر جبر روزگار رخ شده است و حتی شاه هم به اختیار، شاه نشده است.

هیچ یک از مهره‎ها انتخاب نکرده‎اند که چه باشند. حتی انتخاب نکرده‎اند که توانمندی در انجام چه حرکاتی داشته باشند. تنها اختیاری که دارند این است که بین حرکت‎هایی که می‎توانند انجام دهند، انتخاب کنند.

سرباز می‎تواند انتخاب کند که سر جایش بایستد، قدمی به جلو بردارد، بجنگد یا خود را قربانی پادشاه کند. این امر برای دیگر مهره‎ها هم با توجه به نوع حرکتشان صادق است.

آری

زندگی تلفیقی از جبر و اختیار است.

ما در انتخاب جنسیت، ملیت، خانواده، رنگ و پوست و حتی استعدادهایمان نقشی نداشته‎ایم. دقیقاً مانند مهره‎ی شطرنجِ صفحه‎‎ی مملو از مربع‎های فراوان سیاه و سفید هستیم، منتها ممکن است که نسبت اختیار و جبرمان در مقایسه با آن‎ها کم و زیاد باشد.

شاید این بی‎رحمی روزگار باشد و شاید هم عدل الهی که فردی را سرباز و دیگری را شاه یا وزیر آفریده است.

سرباز نمی‎تواند منکر سرباز بودنش شود. غر زدن او به خاطر سرباز بودنش هم سودی برایش نخواهد داشت.

مهره‎ها تنها یک وظیفه دارند و آن این است که با توجه به اختیاراتشان، حرکت درست را انجام دهند. همین!

برای آدمی نیز همین وضع است. نیازی نیست کارهای قلمبه سلمبه انجام دهد که از توانش خارج است. کافی است با توجه به اختیاراتی که دارد، به دنبال حرکت درست بگردد و آن را انجام دهد.

اسب نمی‎تواند مانند وزیر تعداد زیادی حرکت انجام دهد، اما باید کاری کند که تاریخ درباره‎اش بگوید که پرش‎هایش به موقع و به جا بود. در چنین شرایطی حتی اگر نتیجه‎ی نهایی بازی مطابق میل نباشد، باز هم آن اسب سربلند خواهد بود.

برای رضایت از زندگی نیز کافی است انسان قواعد بازی را بداند. همین که بپذیرد بخشی از زندگی جبر بوده است و چه اختیاراتی دارد و قواعد بازی چیست به او کمک خواهد کرد که درست قدم بردارد و باز هم اگر به هر دلیلی نایل به موفقیت نشد، رضایت را احساس کند.

و مهره‎ها وقتی بازی را می‌‎برند که همگی با هم حرکات درست انجام دهند. یک حرکت اشتباه توسط یک مهره برای باخت کافی است و این همان رمز پیروزی و یا شکست کسب‎وکارها و جوامع است. خرد جمعی، همین است. خرد جمعی همان بازیکن شطرنج است. عقب‎ماندگی هم این است که مهره‎ها نپذیرند که حرکاتشان به هم وابسته‎اند و کوته فکر باشند.

برای بردن بازی شطرنج، چه بسا که نیازمند قربانیانِ زیادی است. چه تلخ است زمانی که برای جلوگیری از مات شدن، باید وزیر را به کشتن داد و چه عجیب است که حضور یک سرباز می‎تواند نقش شگرف در شکست طرف مقابل داشته باشد.

جامعه‎ای که یاد نگیرد بی‎رحمانه قربانی کند، بازنده بودن برایش عادت خواهد شد.

همچنین کسب و کاری که قربانی کردن را یاد نگیرد، ورشکستگی را تجربه خواهد کرد. همان‎طور که قربانی کردن وزیرِ شطرنج برای جلوگیری از مات شدن تلخ است، خیلی از اوقات رها کردن یک بازار و یا محصولی که سرمایه‎ی زیادی به آن تخصیص شده است برای بقای کسب و کار ضروری و صد البته که تلخ است.

خوزستان و دبی، در بند جبر در منطقه‎ای گرم در حاشیه‎ی خلیج فارس آرام گرفتند، اما با به دوش کشیدن مسئولیت اختیار یکی دچار ورشکستگی آبی شد و دیگری پیشتاز توسعه.

پ.ن ۱: در شطرنج جامعه‎ی ایرانی، مهره‎ها به ندرت به همدیگر توجه می‎کنند. کم‎تر به قواعد بازی توجه می‎کنند و هر کس فقط به فکر این است که خودش را دریابد. مدیران زیادی ترجیح می‎دهند فقط کارهایی بکنند که در زمان مدیریتشان بدرخشند و کوله‎باری از نتایج تصمیم‎های نابجا را برای نسل بعد خود به میراث بگذارند.

پ.ن ۲: من یک آدم سیاسی نیستم، اما به عنوان یک شهروند می‎توانم درک کنم که ایران توسعه‎ی اقتصادی را برای رسیدن به اهداف دیگری قربانی کرد و نتایجش را امروز با تمام وجود می‎بینیم.

بیش‎تر بخوانید: قمار زندگانی

بیش‎تر بخوانید: کتاب هنر رزم

با تشکر

محمّد قربانیان (نارنجیمن)